Website Bert Meijerink

ImageOvergenomen uit de Stentor,

Rustende kunst uit bunker
door Marion Groenewoud

PAASLOO - Drieduizend topstukken vonden hier onderdak tijdens de Tweede Wereldoorlog. De kunstbunker in Paasloo herbergt nog steeds volop schilderijen. Sinds 1994 is het fascinerende depot in de bossen dichtbij Steenwijkerwold gevuld met kunst van onder meer museum De Fundatie. “Nur Scheissbilder”, constateerden de Duitsers destijds teleurgesteld na een inval.
 
De twee zware kluisdeuren staan even open. Er is volop bedrijvigheid in de kunstbunker van Paasloo. Twee mannen verpakken vaardig tachtig schilderijen uit de collectie van Dirk Hannema voor transport naar Zwolle. Een klein werkje met gele pioenen komt op tafel.
“Onze pseudo-Van Gogh”, glimlacht Ralph Keuning, directeur van Museum De Fundatie. “We weten het niet zeker maar ik zou het níet bij voorbaat verwerpen.”Keuning en collectiebeheerder Kristian Garssen bekijken de achterkant van de lijst. “Een vroeg werk uit 1885. Van Goghs periode in Antwerpen”, denken de heren. In 1975 aangekocht door Hannema. Hij kocht altijd vroeg voor een bescheiden bedrag. Zijn collectie bevat meer dan 3500 werken waaronder een echte tekening van Van Gogh en vier ‘pseudo-Van Goghs’ maar ook Mondriaan, Appel, Corneille, Weenix, Picasso, Toorop en Israëls. Echt of onecht, bij Dirk Hannema (1895-1984) weet je het nooit. “Hij heeft zo ontzettend veel aangekocht.

Hannema was een gerenommeerd en bevlogen kunstverzamelaar maar kreeg de meeste bekendheid vanwege zijn Vermeer-debacle”, stelt Keuning. “Als museumdirecteur van Boijmans van Beuningen heeft Hannema een fikse bok geschoten. Zijn aankoop van de Emmaüsgangers in 1937, die later een echte vervalsing bleek van Han van Meegeren. Deze miskleun wierp een flinke smet op de reputatie van Hannema. Hij kon niet meer aankomen met een echte Van Gogh, niemand zou hem geloven. Maar wij laten het uitzoeken”, belooft Keuning.”
ImageIn september begint de grote overzichtstentoonstelling Het Oog van de Kenner waar een vijfde deel -700 werken- van de verzameling van Dirk Hannema uit alle depots bijeen wordt gebracht in museum De Fundatie in Zwolle en Heino. De Paasloer bunker is een bijzondere opslagplaats van De Fundatie. De schuilkelder werd in 1942 gebouwd om 3000 nationale topstukken uit het Rijksmuseum te beschermen tegen de vijand. Twee marechaussees en twee kunstbeheerders bewoonden het aangrenzende huis ter bewaking. “In november 1944 viel een groepje Duitsers de bunker binnen op zoek naar saboteurs. En in de hoop nog wat sterke drank te vinden”, vertelt Garssen. “Teleurgesteld vertrokken zij met de woorden: Nur Scheissbilder.” Het eerste beroemde werk dat hier in 1942 onderdak vond was “Het straatje van Vermeer.”


Ook Het Huishouden van Jan Steen dook hier onder. “Er werden bovendien veel grote schuttersstukken gebracht. Daarom is de ingang zo hoog. Zeker vier meter”, wijst Garssen die met enige regelmaat in de bunker vertoeft. “Aan deze ringen hingen de opgerolde schilderijen.”
De begane grond en eerste verdieping staan vol rekken met circa duizend schilderijen. Niet alleen een deel van de museumcollectie van De Fundatie bevindt zich hier, maar ook het Fries Museum en de provincie Drenthe maken gebruik van de ruimte. “Dat zijn nog de originele rieten manden waarin tijdens de oorlog schilderijen werden bewaard”, wijst Garssen.Het ronde pantheongebouw met kegelvormig dak -om de trefkans zo klein mogelijk te maken- staat in tegenstelling tot veel schuilkelders volledig boven de grond. “Van bovenaf lijkt het eerder op een kerkje dan een bunker. Om de vijand te misleiden”, verklaart Garssen.
De robuuste muren zijn maar liefs 4,5 meter, en het dak 9 meter dik. Er is 7000 kubieke meter beton, 2,5 miljoen kilo cement en 750.000 kg wapeningsstaal in het pand verwerkt. Het bordje ‘privé’ bij de ingang moet nieuwsgierigen op afstand houden. Een rondleiding op monumentendag zit er al jaren niet meer in. “Dat is een aanslag op de schilderijen”, zegt museumdirecteur Keuning. “De temperatuur is hier constant 19 graden en het moet donker blijven. We laten de kunst zoveel mogelijk met rust.” Sinds zijn aantreden in februari was Keuning nog niet in dit depot geweest. “De bunker werd gesaneerd, alle asbest is verwijderd. Het is een prachtig stukje cultureel erfgoed.”
ImageOok Dirk Hannema is ooit in deze kunstbunker van Paasloo geweest. Samen met NSB-leider Anton Mussert in 1944. “Een formaliteit of inspectie”, is het enige dat Garssen weet. Kunstverzamelaar Hannema onderhield nauwe betrekkingen met de bezetter en werd in 1943 door Mussert benoemd als ‘gemachtigde van het museumwezen’ in Nederland. Voor deze vorm van collaboratie kreeg hij na de oorlog acht maanden gevangenisstraf en hij verloor zijn baan als museumdirecteur.
Hannema verklaarde later dat hij deze functie had aanvaard om te voorkomen dat de Duitsers Nederlands kunstbezit zouden doorsluizen naar het Führermuseum van Hitler, in het Oostenrijkse Linz. Werd het oog van de kenner verblind door de kunst? “Hannema is als persoon de moeite van het onderzoeken waard maar behalve een korte levensloop gaat onze expositie volgende maand over zijn collectie”, zegt Keuning. “Hannema’s verzameling. In Zwolle maken we een chronologisch overzicht van zijn aankopen vanaf 1912 tot 1984. En in Heino tonen wij zijn pseudo-Vermeers waaronder De Emmaüsgangers, vanuit Amerika overgevlogen.”
De diepgravende Hannema-biografie moet er wat Keuning betreft zeker nog komen. “Een ideaal promotieonderwerp.” Terwijl de kunstverhuizers de mogelijke Van Gogh luchtdicht in bubbeltjesplastic verpakken, sluit Garssen alle deuren van de bunker hermetisch.